Muhtaç durumda bulunan bir kişi, ihtiyacını gidermek için sermaye sahibine başvurup, ödünç para istiyor. Ama sermayedar, ödünç vereceği paranın ödünç isteyene verilmemesi halinde kendisine temin edeceği menfaate tamah ederek ödünç vermeye râzı olmaz. Zira bu paranın kendisinde kalması ve işletilmesi halinde kazançlı çıkacağı kanaatini taşımaktadır. Bu yüzden borç talep eden şahsa: "Sana borç para vermem, ama istersen pazardaki fiyatı on akçe olan şu kumaşı sana on iki akçeye satayım, bunu pazarda satıp ihtiyacını görebilirsin" der. Borç alan bu teklife râzı olarak kumaşı on iki akçeye alır, pazara götürüp on akçeye satar, böylece ihtiyaç duyduğu on akçeyi temin etmiş ve sermaye sahibi de iki akçe kazanmış olur (İzmirli, İlm-i Hilaf, İstanbul, 1339, s. 147). İşte îne alışverişi budur ve bu işlem tamamıyla fâizle ödünç verme ihtiyacından doğmuş ve daima bu ihtiyaca cevap verecek şekilde tatbik edilmiştir.



Bazı hallerde îne muâmelesi daha da çabuk yapılır: Ödünç alanla veren bir dükkâna gider; ödünç veren, meselâ yüz akçeye bir mal alıp, bunu meselâ yüz yirmi akçeye ödünç alana veresiye satar ve oradan gider. Sonra ödünç alan bu malı dükkân sahibine peşin olarak yüz akçeye satıp parasını alır (İbn Teymiye, 29/441, 456). Şayet mal doğrudan ilk satıcıya değil de başka birine satılırsa buna da "teverrük" denir. Îne bey'inin pek çok şekillerinden bazıları şunlardır:



Bey'u'l-muâmele veya bey'-i câize: Îne şeklindeki alışverişin ve borçlanmanın başka bir adıdır. Misal: Borç alan, borç verene gider ve meselâ yüz altın ödünç ister. Sermayedar, bir menfaat temin etmeden ödünç verene ikrazda bulunmaz. Onun için peşin fiyatı ve gerçek değeri yüz altın olan bir malını yüz yirmi altına satın almasını borç talep eden şahsa teklif eder. Borç talep eden şahıs bu teklifi kabul edip bedelini bir sene sonra ödemek üzere bu malı yüz yirmi altına satın alır. Sonra, veresiye satın aldığı bu malı üçüncü bir şahsa yüz altına satar. Bu şahıs da bu malı yüz altına sermaye sahibine peşin olarak satıp yüz altın alır. Aldığı bu parayı esas borç para almak isteyen şahsa verip kendisi aradan çıkar. Bu muâmele sonunda borç alan yüz altın borç almış, ama yirmi altın da sermayedara fâiz ödemiştir. Bey'-i muâmele veya bey'-i câize dedikleri alışveriş ve borçlanma şekli budur. Yukarıda bahis konusu edilen misalde, müstakriz (borç isteyen), gerçek fiyatı yüz altın olan bir malı veresiye yüz yirmi altına satın alıp, bunu mukrize (borç verene) değil de başka birine peşin olarak yüz altına satar ve bu mal bir daha mukrize (borç verene) dönmezse, buna da "teverrük" denir. Îne'nin haram olduğunu söyleyen âlimlerden bazıları teverrükü câiz görmektedirler. Lâkin Ömer bin Abdülaziz, bunun ribânın küçük kardeşi olduğu kanaatindedir. Bu muâmelenin her yönüyle fâiz olduğu apaçıktır. Nitekim sonraki fıkıh âlimleri bunun câiz olduğunu ve bu yoldan alınan fâizin câiz ve helâl olduğunu açık şekilde ifâde etmişlerdir. Mecelle'nin meşhur şârihi Ali Haydar şöyle diyor:



"Muâmele ve murâbahaya, yani fâizle ödünç almaya dâirdir: Fâizle ödünç vermenin tarîkı ber-vech-i âtîdir: Mukriz, müstakrize veresiye bir malı bey' ve teslim eder. Sonra müstakriz o malı aldığı bedelden aşağı bir fiyatla bi'l-vâsıta -yani üçüncü bir şahıs aracılığıyla- mukrize peşin olarak bey' ve teslim eder. Bu sûrette kendi malı sattığı fiyattan daha az bir fiyat ile yine kendi eline vâsıl olmuş ve fazlası fâiz itibar edilmiş olur (Bkz. Ali Haydar, Dürretü'l-Hükkâm, İstanbul, 1313, X/763). Muâmele bey'inin sahih ve şer'î olabilmesi için üçüncü bir şahsın araya girmesi -ki buna vâsıta denilmektedir- şarttır. Bu türlü işlemlere "sülâsî mesele", yani üçlü işlem adı verilmektedir. Aksi halde muâmele bey'i sahih ve şer'-i şerîfe muvâfık olmaz. Yani, usûlüne göre yapılmayan ve şer'î ribh ilzam olunmayan ikraz için fâiz verilmez, fâize şer'an hak kazanmak için muâmelenin üçlü olması (mes'ele-i sülâsiye) şarttır.



Bu muâmelenin bir şekli de şöyledir: Borç almak isteyen şahıs, sermayedara gidiyor ve bin akçe ödünç istiyor. Ama sermayedar vermiyor. Bunun üzerine borç almak isteyen zât, bir malını sermayedara 1000 akçeye peşin satıyor ve sonra da aynı malı sermayedardan 1150 akçeye veresiye satın alıyor. Böylece % 15 fâizle 1000 akçe alıyor.



"On'u, on bir buçuk (% 15) hesabı üzere muâmele ile Zeyd'den bin akçe istikraz eden Amr, bir metâını Zeyd'e bin akçeye bey' ve teslim ve kabz-ı semen ettikten sonra Zeyd'den tekrar bin yüz elli akçeye bir sene tamamına dek müeccelen iştirâ ve kabz edip Zeyd'e ecel-i mezkûr tamamına dek bin yüz elli akçe medyun olsa, muâmele-i şer'iye etmiş olur mu?" "El-cevap: Olur." (Fetâvâ-yı Abdurrahim, II/82).



Görülüyor ki, bu muâmelede şer'î ribh, yani fâiz karşılığı ödünç vermek için artık üçüncü şahsın aracılığına (meselenin sülâsî olmasna) hâcet kalmıyor. Ali'nin Ahmed'den on altın alacağı var, üç altın mukabilinde bu borcun ödenme tarihini bir sene geri atmak husûsunda anlaştıklarında yapılacak muâmele şudur: Ali, sözkonusu on altınla, Ahmed'den bir mal satın alır, sonra teslim aldığı bu malı tekrar borçlusu Ahmed'e on üç altına veresiye satar. Bu sûretle bir yıl vâdeye karşılık olmak üzere Ali'nin Ahmed'deki alacağı % 30 artarak on üç altına çıkar (Fetâvâ-yı Ali Efendi, I/420; Ankaravî, Fetâvâ, I/338). Bu muâmelenin, fâiz haddi dikkate alınmazsa, câhiliyye Araplarının ribâsından farklı bir tarafı yoktur.