HAVASS-I SELİME

Çevre ve nesnelerden gelen uyarıları doğru algılayan duygular. Havâs-ı hamse (beş duyu) ve Havâs-ı hamse-i zâhire (beş dış duyu) da denir. Havâs; müdrike (anlama, algılama yetisi) anlamına gelen hasse kelimesinin çoğuludur.



İslâm kelâmcıları ile filozoflarına göre belli başlı beş dış duyu vardır. Bunlar samîa (duyma), basîra (görme), şamme (koklama), zâika (tatma) ve lâmise (dokunma) duyularıdır. Bu duyular kulak, göz, burun, dil ve deriden oluşan beş duyu organı vasıtasıyla alınır. İnsan, havâs-ı hamse vasıtasıyla sesleri, renkleri, biçimleri, miktarları, hareketleri, güzellik ve çirkinlikleri, kokuları, tadları, nesnelerin sertlik ve yumuşaklık, soğukluk ve sıcaklık gibi niteliklerini algılar. Beş duyu, insanın üç temel bilgi vasıtasından birini oluşturur. Diğer iki bilgi vasıtası haber-i sâdık (doğru bilgi) ve akıldır. Beş duyu vasıtasıyla edinilen bilgiye ilm-i zarûrî (zorunlu bilgi) denir. İlm-i zarûrî, aklın doğruluğuna kesin biçimde hükmettiği bilgidir. İlmi zarûrî, aklın doğruluğuna kesin biçimde hükmettiği bilgidir. İlm-i zarûrînin zıddı, akıl yürütmeler yoluyla elde edilen ilm-i istidlali (çıkarımlara dayalı bilgi)dir.



Havâs-ı selime, İslâm filozoflarının nefs kuramları içinde önemli bir yer tutar. Buna göre havâs-ı hamse-i zâhire nefs-i hayvanînin (hayvansal nefs) idrak etme, bilme güçlerinden bir bölümünü oluşturur. Fakat asıl idrak, bilme işlemi havâs-ı bâtıninin (iç idrak güçleri) devreye girmesiyle tamamlanır. Havâs-ı bâtıni de hiss-i müşterek (ortak duyu), mütehayyile (hayal gücü), vahime (vehim gücü), hâfıza (hatırlama gücü ve mutasarrıfa (tasarruf gücü) olmak üzere beştir. Dış duyu organlarının algıladığı duyumlar (ihsas) hissi müşterek tarafından toplanır, idrak edilir ve anlamlandırılır.



Duyu organlarının iki görevi vardır: Çevreden gelen bilgileri tesbit etmek; bu bilgileri merkezî sinir sistemine aktarmak. "Beynin, büyük bir kısmı duyu organlarından gelen (beş duyu) etkileri değerlendirmekle görevlidir. Bunları bazan elektriksel, bazan kimyasal tepkiler şeklinde toplar. Tahminen beynin üçte birlik bir bölümü bu işle görevlidir. Yine beynin 1/3'ü de hareket ve denge işleriyle görevlidir.



Duyu organları, görevlerini Allah'ın kendilerine verdiği hassas ölçülere göre yerine getirir. Bu ölçülerde zerre kadar şaşma olmaz. Her duyu organı kendi görev alanı içinde, çevreden gelen değişik etkileri duyarlı alıcıları vasıtasıyla algılar ve gerekli tepkiyi gösterir: "Eğer bir duyu organı çevredeki yalnızca büyük çaplı değişmelere tepki göstermiş olsaydı hiçbiri de pek faydalı olmayacaktı. Öte yandan her hareket halindeki elektronları ya da molekülleri duyacak derecede fazla duyarlı olsaydı, sinir sistemine âktarılan bilgi yalnızca bir gürültüden ibaret kalacaktı"



Akıl ve kalb birbirinden ayrılması mümkün olmayan iki kuvvettir. İslâm âlimlerinin yorumuna göre kalp, bedende organların kendisine manevî olarak bağlı olduğu bir merkezdir. Kalp manevî bakımdan sağlıklı olursa beden ve organlar da sağlıklı olur. Yani kalpte ğerçek iman yerleşmişse kişi o imanın gereği olan iyi işleri yapar. Rasûlullah şöyle buyurur: "Haberiniz olsun ki bedende bir et parçası vardın. O sağlıklı olursa bütün beden sağlıklı olur. O bozuk olursa bütün beden bozuk olur. Dikkat edin o kalptir" (Buhârî, İmân, 39; Müslim, Müsakat, 107):



Kalb, iman ve küfür veya münâfıklığı barındıran iç dünyadır. Onun için bir kimsenin mü'min, kâfü veya münâfık olduğu ancak onun işlerinden anlaşılır. Kalbinde imanı olan kimse o imamnın gereği olan iyi işleri (amel-i salih) yapar, organlarını haramlardan korur, ibadet eder. Kalbinde küfür ve nifâk bulunan kimseler de, eliyle diliyle ve diğer azalarıyla kötülük yolunda faaliyet gösterirler.



O halde organları iyi veya kötü iş yapmaya sevkeden, kişinin kalbindeki imanı ve bu imana göre şekillenen iradesi (serbest seçimi) dir.



İmam Gazalî kalbin emrinde olan bazı kuvvetlerden ve duyu organlarından söz ettikten sonra beden-kalp ilişkisinî bir benzetmeyle şöyle anlatır: "Beden bir şehre benzer. El ayak ve diğer organlar şehrin sanatkârları gibidir. Şehvet mâliye müdürü gibidir. Kalp bu şehrin padişahıdır. Akıl ise padişahın veziridir. Padişahın bunların hepsine ihtiyacı vardır. Memleketin idaresi ancak bunlarla yürür" (Gazalî, Kimyay-ı Saadet, 21-22).